ses bilgisi
Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de sesler ünlüler ve ünsüzler olarak iki grupta incelenir. Tek kelimeyle, ünlüler arasında olduğu gibi ünsüzler arasında da bazı özellikler, hatta ünlüler ve ünsüzler arasında bazı özellikler vardır. Bunları belirli başlıklar altında inceleyelim.
Büyük ünlülerin tutarlılığı
Türkçede sekiz ünlü vardır. Onlar kim a, ben, x, sen kalın, e, ben, ö, ü O zayıf. Bir kelimede kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin kullanılması kuralına ana ünlü ünsüzü denir.
Örneğin;
“Öğretmen” kelimesi tüm sesli harfler ince olduğu için kurala uyar ve “a” kalın ve “e” ince bir sesli harf olduğu için “asker” kelimesi kurala uymaz.
Üniversite sınavlarında henüz konuyla ilgili soru sorulmadı.
Küçük ünlü uyum
Bir sözcükte düz ünlülerin ardından düz ünlülerin, yuvarlak ünlülerin ardından düz ünlülerin -geniş veya dar- yuvarlak gelmesi kuraldır. Kısaca bu kurala göre;
| bir, ben
e, ben |
s
s |
bir, ben
e, ben |
a, i, e, i ünlüleri birbirini takip edebilir.
o, ö, u, ü’den sonra u, ü, a, e ünlüleri gelir.
Bunda şüphe olmadığı için çok değinmiyoruz.
dengeli yakınlık
Dilimizde ünsüzler sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır.
zor ünlüler “ç, f, t, h, s, k, p, ş” ünsüzler. Geri kalanlar yumuşak ünsüzlerdir.
Bir kelime güçlü bir ünsüzle bitiyorsa ve ardından ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna statik yakınsama denir. Elbette bu benzerlik sert ve yumuşak formdaki seslerde sorgulanmaktadır. Bu özelliği dört seste görüyoruz;
| s
¯ B |
c,
¯ c |
R
¯ doktor |
K
¯ İyi oyun) |
¾®
¾® |
zor ünsüzler
Yumuşak ünsüzler |
Bu kuralı somutlaştıralım:
“kitap” Bir kelimenin sonundaki ‘p’ sesi zor. Bu kelimeye ‘in’ ekini eklersek, “bu kitapta” Kelime oluşur. Bu durumda ekin başındaki “d” sesi iki sesli olduğu için kelimedeki ünsüz yakınlığına aykırı bir durum görülmektedir. Uyulması gereken kural için “d” sesinin sert olması gerekir. Bunun zor kısmı yukarıda da açıkladığımız gibi “t” dir. Yani zemin “bu kitapta” olacak.
| okuldan
dışarı cı araba cin alma |
®
® ® ® |
okuldan
balıkçı adam Senin dünyan alma |
ağaçtan
Anket Seçimi seçin Kaçmak |
®
® ® ® |
ağaçtan
Anket belirgin hayatta kaldı |
Yukarıdaki kelimelerde, eklerin kelimeye nasıl oturduğunu görebilirsiniz. Birinci gruptaki sözcüklerde yumuşak ünsüzle biten sözcüklerde ek değişmemiş, ikinci gruptaki sert ünsüzlerde ise sertleşmiştir.
Bu sadece tahliye tapaları için değil aynı zamanda üretim tesisleri için de geçerlidir.
Sayılara eklemeler geldiğinde de aynı şey geçerlidir. Sayı nasıl görünüyorsa, sonek de öyle olmalıdır.
| 11 dışarı
8. |
Beşinci
3 on |
Aynı kural özel isimler için de geçerlidir.
| Samsun’dan
amin |
Sinoptan
Younsta |
Dengeli yumuşatma
İki ünlü arasındaki katı ünsüzler yumuşar. Buna “statik değişim” denir. Tabii ki bu özellik sadece yukarıda bahsettiğimiz sert ve yumuşak şekilli sesler için geçerlidir. Bunlar sert ünsüzler p, ç, t, k’dir. Örneğin; “Ağaç” kelimesine -i hal ekini eklersek, kelimenin sonundaki katı ünsüz “ç” yumuşar ve “c” olur; Yani “ağaç” olarak yazılır.
| dolap
Çekiç kanat Gıda |
–
– – – |
a
e ben e |
®
® ® ® |
dolapta
Çekiç kanama akşam yemeği için |
(dolaba bakar)
(çekiç için erişilebilir) (kanat kırık) (Yemeğe gittim) |
Yukarıdaki örneklerde sert ünsüzlerin alçaltıldığı görülmektedir.
Ancak bu kural her kelime için geçerli değildir.
Örneğin;
onun tutumu kanıt mı. “
Cümledeki altı çizili kelimedeki katı ünsüz “t” iki sesli harf arasında olmasına rağmen yumuşatılmamıştır.
Hangi kelimede bu hafifletme olacak ve hangileri belirli bir kuralla ilişkilendirilmeyecek. Gerçekten de, bu çoğu tek heceli kelimede değil, bazılarında olur. Bunu kelimenin günlük kullanımlarına bakarak anlayabilirsiniz.
| Sadece
sürü |
–
– |
ben
sen |
®
® |
o yaptı
kemik |
(hiçbiri gelmedi)
(çocukların çoğu buradaydı) |
Görüldüğü gibi ilkinde bir değişiklik olmazken ikincisinde de böyle oldu.
Arapçadan dilimize çevrilen kelimelerde tutarlı bir değişiklik yoktur ve son hecedeki sesli harf uzun telaffuz edilir.
“Sınavda Hareketli sen seçeceksin.”
Cümledeki altı çizili kelime buna bir örnektir.
Bazı kelimelerde ses iki ünlü arasında olmadığı halde yumuşatılır.
| kalp
Sanat renk Çimento harcı |
–
– – – |
ben
ben ben ben |
®
® ® ® |
kalp
Halefiyet renk masraflar |
(kalp ağrıyor)
(arkana bakma) (rengi soluk) (ücret getirmek) |
Görüldüğü gibi sert ünsüzler “p, ç, t, k” iki ünlü arasında olmamasına rağmen yumuşatılmıştır. Bazı kelimelerde bu seslerin amansız olduğu görülür.
Örneğin;
“Sonunda başardın harcamak batırılmış. “
Cümlede altı çizili kelimede seyrelme olmamıştır.
Örneğin;
“Zonguldak’a Yerleştiklerini duydum.”
Cümledeki altı çizili kelimedeki katı ünsüz “k” yumuşatılmamıştır, ancak okuduğumuzda “Zonguldağa” olarak okumalıyız.
Düşen ses
Sözcük zaten var olmasına rağmen, ekler eklendiğinde bazı sesler düşebilir. Bu azalma hem ünlülerde hem de ünsüzlerde görülür.
ünlü sonbahar
Kelime aslında bir ünlü düşmesidir.
Örneğin;
“Yapraklar çoktan sararmaya başlamıştı.”
Cümledeki orijinal kelime ‘sarı’dır; “-ar-” eki gelince kelimenin sonundaki “ı” harfi düşer.
* * *
Ünlülerin en yaygın kullanımı “hece düşmesi” olarak bilinen kuraldır. Buna göre, bir kelimenin son hecesindeki dar ünlüler, sesli harfle başlayan ek bir kelimeye eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı üyelerin isimlerinde, bazı Arapça kelimelerde ve bazı Türkçe fiillerde görülmektedir.
| Saabbens
Vebenile Borsenn kalpsenile kaydetmeksenNehir davetbenİş kahbens |
–
– – – ® ® – |
ben
ben sen Anne sürgülü eğim oluyor |
®
® ® ® ® |
Sabır tükendi
Akıl (Aklımı sevmeme izin ver) burun kanaması (burun kanaması) Kalbim (Kalbimi çaldı) (çiçekleri savurmak) patlatmak düşmek (düşen ağaçlar) aşağı olmak (lanet) |
Örneğin;
“Kahvaltı için hazırlan.”
Cümledeki altı çizili kelime ‘kahvenin altında’ iki kelimenin birleşiminden oluşurken, ‘kahve’ kelimesinde ‘e’ harfi atlanmıştır.
hafif azalma
Aslında kelimedeki ünsüz, ek eklendiğinde düşer.
| genç
¯ büyük ¯ |
–
– |
genç
Kontrol |
®
® |
küçük boy
büyüyecek |
Örneklerde kelimelerin sonundaki ‘k’ ünsüzlerinin düştüğü görülmektedir.
ses üretimi
Sözcük fiilen eklenmediğinde değil, ek eklendiğinde ortaya çıkan seslerdir.
| gençler
¯ a ¯ bu ¯ |
–
– – |
Fiyatı nedir
Fiyatı nedir çıkış |
®
® ® |
küçük
Sadece bir miktar |
Ünlü türetme örneklerde gösterilmiştir. Buna benzer kelimeler de var. Bunlar ‘öpmek, gülümsemek’ gibi fiillerden türetilen kelimelerdir. Ancak “-cik” eki isimlerden yeni kelimeler türetebilir. Fiil kökenli bu kelimelerin ‘ş’ sesi düşürülerek ‘öp, gülümse – biraz’ gibi kelimelerden oluştuğunu söylemek daha mantıklı olacaktır. Dolayısıyla bu kelimelerin bir türevi olduğunu söylemek doğru olmaz.
Bazen ünsüzler de kelimelerden türetilebilir. Arapçadan dilimize aktarılan his, af, zan gibi kelimeler ek veya yardımcı fiil aldığında sondaki ünsüzler eşleşir.
| onun için
İtibaren yapacağım |
–
– – |
yapmak
yapmak yapmak |
®
® ® |
hissetmek
affetmek sanırım |
Bu örneklerde gösterilmiştir. Burada kelimenin Arapçadaki asıl şeklinin ortaya çıktığını ve fonetik bir türemiş olmadığını söyleyebiliriz. Ancak kelimeler Türkçe dilbilgisine göre analiz edildiğinden bu durum etimolojik olarak kabul edilmiştir.
ünlü sözleşme
Sözcük sonundaki geniş ünlüler (a, e), özellikle “-yor” ekinin daraltıcı özelliğinden dolayı daralarak ı, i, u, ü gibi dar ünlülere dönüşür. Buna sesli harf daralması denir.
| bek = e-
Sakin = A- özledim = e- olacak = a- |
–
– – – |
Sen
Sen Sen Sen |
®
® ® ® |
bekle = tir
kalmak = hayır özlü = tir sol = yorgun |
Örnekler bu daralmayı göstermektedir. “-yor” dışında herhangi bir soyadı veya ses için küçültme özelliği yoktur. Ancak “de-, ye-” tek heceli fiiller, kendisinden sonra gelen “y” sesi nedeniyle daha dar hale gelebilir.
| İtibaren
İtibaren İtibaren |
–
– – |
Sen
damarlar içinde |
®
® ® |
o diyor
söylemek Bunu kim söyledi |
siz
siz siz |
–
– – |
®
® ® |
Yemek yemek
yiyerek yiyen |
Ancak bazen darlık olmayabilir.
Sigorta harfleri (koruyucu ünsüzler)
Türkçe kurallarına göre iki ünlü bir kelimede birleştirilemez. Füzyon karakteri eklenir. Türkçede dört birleşik harf vardır: ş, s, n, y.
Bunların her birinin belirli kullanımları vardır.
Füzyon konuşması:
- Dağılım sayısal sıfatlarda kullanılır.
İki CA, altı ve yedi SA
mektup fitil s
- Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden önce kullanılır.
Görevi gereği kelimede daha çok isim tamlamalarında karşımıza çıkar.
bebek odası
balık suyu kokusu
Ancak “su” ve “ne” kelimeleri bu kurala uymaz:
Yemeğin suyu yok.
Çocuğunuzun nesi var?
Örneklerde olduğu gibi
n kaynaşık harf:
- Zamirden sonra ek geldiğinde kullanılır.
ona haber ver
Bunu biliyoruz.
- İyelik ekinden sonra durum eki geldiğinde kullanılır.
Çocuğun kitabını aldılar.
Fakirin evini yıktılar.
- Sıvalardan önce kullanılır.
Ocak kapağı düşüyor.
Yılın sonu geldi.
Şehir çok sıcak.
iplik harfi y:
Yukarıdaki kuralların dışında kalan her yerde “y” harfi kullanılır.
odaya girdim
Soğuk algınlığı ile uyandım.
Ağlama anını biliyorum.
Füzyon harfleri aslında iki sesli harf arasında kullanılır. Ancak bazen iki ünlü arasına gelmese de kullanılır.
Özellikle sesli harfle biten bir sözcüğe “ile, vardı, imiş, eğer” gibi sözcükler eklenince baştaki “i” ünlüsü düşer ve yerine “y” birleşik sesi gelir.
| bir silgi
soba a kadar kısa tamamlandı |
–
– – – – |
ile birlikte
ile birlikte ben … idim o eğer |
®
® ® ® ® |
bir silgi ile
sobanın yanında O hastaydı O kısaydı eğer biterse |
Örneklerde görüldüğü gibi “y” harfi iki ünlü arasında değildir.
Bu durum “n” füzyon harfinde de görülmektedir. Zamirlerden sonra durum eki geldiğinde zaruri olmadığı halde bu harf bulunur.
Örneğin;
“ondan Bunu asla beklemezdim.”
Cümledeki altı çizili kelimede kaynaşık ‘n’ harfi iki ünlü arasında değildir.
Olama
Ünlü ile başlayan bir kelime ünlü ile biten bir kelimeden sonra gelirse iki kelime birleştirilerek okunur. bu Bilim insanları o aradı.
bakkaldan EkimK aBen idim.
Cümlede âlimler iki yerde yapılmıştır. Sözcükler arasında noktalama işaretleri varsa, âlimlerin işi bitmiş sayılmaz.
Kaynak:www.derszamani.net
Diğer gönderilerimize göz at
[wpcin-random-posts]